Encyklopedyści

W latach 1962–1970 staraniem Państwowego Wydawnictwa Naukowego ukazywały się kolejne tomy pierwszej powojennej Wielkiej encyklopedii powszechniej (WEP). Przedsięwzięcie było zakrojone na szeroką skalę (w pracach brało udział ponad 3 tys. osób) i budziło duże zainteresowanie społeczeństwa. W VIII tomie WEP (1966) zamieszczono hasło „obozy koncentracyjne hitlerowskie”. Należy jednak zaznaczyć, że przed publikacją treść artykułu hasłowego uległa wielokrotnym przeróbkom.

W sierpniu 1967 r. rozpoczęła się nagonka na PWN i redaktorów WEP. Jak wskazuje Tadeusz P. Rutkowski, geneza „sprawy encyklopedystów” nie jest do końca jasna. Być może chodziło o osobę redaktora PWN Stefana Staszewskiego, byłego I sekretarza Komitetu Warszawskiego PZPR, który pozostawał w konflikcie z Gomułką. Niemniej jednym z powodów krytyki okazało się hasło poświęcone obozom hitlerowskim. Władze i propaganda oskarżały redaktorów o umyślne działania dywersyjne: umniejszanie martyrologii narodu polskiego, działanie na rzecz interesów Niemiec, zawyżanie liczby ofiar pochodzenia żydowskiego oraz eksponowanie żydowskiej historii i tradycji. Hasło stało się jednak tylko pretekstem, a atak wymierzony w niektórych redaktorów WEP był bezpośrednio związany z kampanią antysemicką. Nie bez znaczenia była również walka o partyjne wpływy jawnie antyżydowskiej frakcji „partyzantów”, która wykorzystała sprawę encyklopedystów dla osiągnięcia partykularnych korzyści politycznych.

Wzmożony atak na encyklopedystów rozpoczął się w mediach po wojnie sześciodniowej. W późniejszym okresie szczególnie negatywną rolę odegrał czołowy propagandysta Tadeusz Kur. W 1968 r. na łamach „Prawa i Życia” ogłosił artykuł Encyklopedyści, w którym pracę redaktorów określił mianem „nienaukowego, tendencyjnego i szkodliwego wyczynu” oraz sugerował, że dla redaktorów WEP PWN „walka i martyrologia narodu polskiego w czasie wojny i okupacji hitlerowskiej była im zupełnie obca”. Repliką na oszczerczy tekst Kura miał być ogłoszony na łamach „Polityki” artykuł Dariusza Fikusa Kur wie lepiej, zatrzymany jednak przez cenzurę. Hasło „Kur wie lepiej” stało się bardzo popularne wśród opozycjonistów i miało symbolizować prymitywizm reżimowej publicystyki.

W efekcie nagonki w PWN dokonano czystki, zwolniono ok. 40 współpracowników WEP (większość żydowskiego pochodzenia). Represje dotknęły także byłego dyrektora PWN Adama Bromberga, którego w 1969 r. zatrzymano pod zarzutem niegospodarności. Kilka miesięcy później dochodzenie umorzono, a Bromberg wyjechał na stałe z Polski.

Maria Antosik-Piela

Bibliografia

1. Eisler, Polski rok 1968, Warszawa 2006.
2. Osęka, Marzec’68, Warszawa 2008.
3. RutkowskiP., Adam Bromberg i „encyklopedyści”. Kartka z dziejów inteligencji w PRL, Warszawa 2010.
4. Skwieciński, Encyklopedyści ’68, „Res Publica” 1990, nr 1, ss. 75–84.