Gnom

Mianem Gnoma Janusz Szpotański określił I sekretarza KC PZPR Władysława Gomułkę. Po raz pierwszy Gnom pojawił się w operze satyrycznej Cisi i gęgacze, a następnie w kilku późniejszych utworach. Szpotański w swoich satyrach nawiązywał do aktualnej sytuacji politycznej w Polsce, a także czerpał inspirację z bieżących wiadomości podawanych przez media. Jak wspominał autor, z telewizji dowiedział się, że popularna książka Mieczysława Moczara Barwy walki zostanie wystawiona jako widowisko baletowe. W ten sposób wpadł na pomysł napisania m.in. Targowicy czyli opery Gnoma (poświęconej obchodom milenijnym), którą datuje się na 1966 rok. Akcja satyry rozgrywa się w Warszawie, w przededniu obchodów milenijnych. Gnom, zazdrosny o sukces adaptacji dzieła Moczara, postanawia napisać własną operę pod tytułem Targowica. Motywem przewodnim utworu jest List biskupów polskich do biskupów niemieckich. W rzeczywistości inicjatywa elity polskiego kleru spotkała się z krytyką władz PRL. Rozpętała się propagandowa nagonka, biskupów jako „czarną reakcję” oskarżano o zdradę narodową, fałszowanie historii Polski i sprzyjanie „odwetowcom z Bonn”, czyli działanie na rzecz Niemiec Zachodnich.

Innym utworem, w którym Gnom pojawia się jako postać pierwszoplanowa, jest Rozmowa w kartoflarni z 1968 roku. Inspiracją dla Szpotańskiego był tym razem artykuł z polskiej prasy poświęcony  60. urodzinom Gomułki. W wierszu Gomułka, jako więzień polityczny osadzony w Rawiczu, w trakcie wykonywania obowiązków w kartoflarni zdradza ukraińskiemu poecie Tarasowi swoje pomysły na przejęcie władzy oraz usprawnienie gospodarki i rolnictwa w Polsce. Pomysły te – należy dodać ­­­– są absurdalnie niemądre i obnażają niski poziom intelektualny Gnoma.

Gnom w utworach Szpotańskiego był przedstawiany jako niewykształcony, zakompleksiony zawistnik, niezbyt inteligentny politruk, ale także jako przeświadczony o własnym geniuszu, paranoiczny satrapa, dopatrujący się wszędzie spisku:

 

To mam z Leninem wspólnego jeszcze,

że moc problemów w swym mózgu mieszczę,

a równie dobrze jak na diamacie

znam się, jak uszyć należy gacie!

Gdy tylko w Polsce obejmę władzę,

wnet kult osoby własnej wprowadzę,

by czcić mnie mogli w kraju i w świecie,

bom niezrównany jest mędrzec przecie!

A kto nie będzie Gomułki kochał,

ten będzie w lochu jęczał i szlochał!

(Rozmowa w kartoflarni)

Maria Antosik-Piela

Bibliografia

1. Madajczyk, Na drodze do pojednania: wokół orędzia biskupów polskich do biskupów niemieckich z 1965 roku, Warszawa 1994.
2. Szpotański, Gnom, Caryca, Szmaciak, oprac. A. Libera, Z. Saloni, Łomianki 2007.
3. Szpotański J., Rozmowa w kartoflarni [online] http://literat.ug.edu.pl/szpot/kartof.htm [dostęp 04.02.2018].
4. Szpotański J., Targowica czyli opera Gnoma (poświęcona obchodom milenijnym) [online] http://literat.ug.edu.pl/szpot/targ.htm [dostęp: 04.02.2018].