Marzec ’68

„Określenie »Marzec 1968 r.« należy zresztą do swoistej magii języka i raczej zamazuje, niż objaśnia istotę i chronologię wydarzeń, które były przecież znacznie bardziej rozciągnięte w czasie: rozpoczęły się kilka miesięcy wcześniej i trwały kilka miesięcy później. Należałoby zresztą chyba mówić nie o jednym Marcu, lecz raczej o Marcach – w liczbie mnogiej. Pod pojęciem tym kryje się wszak kilka różnych, niekoniecznie ze sobą powiązanych, a niekiedy wręcz wykluczających się i przeciwstawnych nurtów. W zależności od tego, kto i w jakim celu spogląda na Marzec, wydobywa z niego zwykle przede wszystkim te wątki, które jego samego dotyczyły w największym stopniu”. (J. Eisler, Polski rok 1968, Warszawa 2006, s. 11)

Od początku lat 60. XX w. następowała stopniowa likwidacja wolności obywatelskich uzyskanych w okresie październikowego przesilenia 1956 r., m.in. został zamknięty Klub Krzywego Koła w Warszawie. Jednocześnie narastała rywalizacja frakcji wewnątrzpartyjnych w PZPR. Rosły wpływy grupy tzw. partyzantów skupionej wokół ministra spraw wewnętrznych Mieczysława Moczara. Jej członkowie występowali z hasłami nacjonalistycznymi, wykorzystywali antyizraelskie stanowisko kierownictwa PZPR po wojnie arabsko-izraelskiej (wojna sześciodniowa w czerwcu 1967 r.) do przeprowadzenia zmian personalnych w wojsku (w wyniku czystek w latach 1967–1968 zwolniono prawie wszystkich oficerów Wojska Polskiego pochodzenia żydowskiego), tworzyli listy osób uznanych za Żydów, czyli tzw. syjonistów.

Działania władz państwowych, m.in. zaostrzenie cenzury, wywołały sprzeciw przedstawicieli środowisk twórczych (List 34); powstały niezależne grupy młodzieżowe, tzw. komandosi, które 30 stycznia 1968 r. zorganizowały protest studentów przy pomniku Adama Mickiewicza w Warszawie przeciwko zdjęciu z afisza Teatru Narodowego III części Dziadów Adama Mickiewicza w reżyserii Kazimierza Dejmka. Uczestników manifestacji aresztowano i skazano na kary grzywny, niektórych bezprawnie usunięto z uczelni, co zapoczątkowało akcję protestacyjną studentów (petycja do sejmu) i pisarzy (29 lutego zebranie nadzwyczajne Oddziału Warszawskiego Związku Literatów Polskich). Wiec studentów zorganizowany 8 marca na dziedzińcu Uniwersytetu Warszawskiego został rozbity przez oddziały Milicji Obywatelskiej, Ochotniczej Rezerwy Milicji Obywatelskiej (ORMO) i bojówki „aktywu robotniczego”.

Od 9 marca w większości szkół wyższych w kraju organizowano wiece i strajki okupacyjne. Miały miejsce też demonstracje uliczne (w Warszawie m.in. 11 marca pod gmachem KC PZPR, także w Krakowie, Poznaniu, Gdańsku, Łodzi, Wrocławiu, Lublinie, Szczecinie i Katowicach), podczas których żądano zaprzestania brutalnych akcji milicji i ukarania winnych pobicia studentów. Domagano się respektowania wolności słowa i zgromadzeń, zagwarantowanych w konstytucji.

Do końca marca wystąpienia środowisk akademickich zostały stłumione (zatrzymano ponad 2500 osób), a ich uczestnicy byli represjonowani (usuwani z uczelni, karnie wcielani do wojska). Ponad 80 osób skazano w procesach politycznych na kary więzienia. Przeciwko brutalności interwencji sił porządkowych protestowali niektórzy posłowie (interpelacja Koła Poselskiego „Znak”) oraz Episkopat Polski.

Władze wykorzystały wystąpienia studentów do rozpętania od 11 marca nagonki antyinteligenckiej i antysemickiej (oficjalnie używano hasła antysyjonizmu) w środkach masowego przekazu, inspirowanej w dużym stopniu przez MSW. Zwoływano wiece w zakładach pracy dla poparcia polityki PZPR, organizowano ataki na osoby protestujące przeciwko represjom wobec studentów (pobicie Stefana Kisielewskiego, zniesławienie Pawła Jasienicy). Jednocześnie trwała walka o władzę w partii i państwie (I sekretarz KC PZPR Władysław Gomułka zdołał obronić swoją pozycję), połączona z usuwaniem z PZPR i stanowisk państwowych głównie osób pochodzenia żydowskiego lub uznanych za Żydów. W następnych latach do wyjazdu z Polski zostało zmuszonych ok. 13 tys. Żydów lub osób pochodzenia żydowskiego.

dr Martyna Rusiniak-Karwat
Treść hasła została przygotowana na podstawie materiałów źródłowych PWN

Bibliografia:

Brochocki J., Rewolta marcowa. Narodziny, życie i śmierć PRL, Warszawa 2001.

Danilewicz Ł., Polska polityka gospodarcza a rok 1968, [w:] Wokół Marca ’68 na Dolnym Śląsku, red. J. Hytrek-Hryciuk, W. Trębacz, Wrocław 2008, ss. 38–53.

Eisler J., Marzec 1968. Geneza, przebieg, konsekwencje, Warszawa 1991.

Eisler J., Polski rok 1968, Warszawa 2006.

Jarosz A.B., Marzec w prasie, [w:] Marzec 1968. Trzydzieści lat później. Materiały z konferencji zorganizowanej pod patronatem prezydenta m. stoł. Warszawy przez Instytut Historyczny UW, Instytut Studiów Politycznych PAN oraz Żydowski Instytut Historyczny przy współpracy Wydawnictwa Naukowego PWN na Uniwersytecie Warszawskim 6 i 7 marca 1998, t. 1: Referaty, red. M. Kula, P. Osęka, M. Zaremba, Warszawa 1998, ss. 99–125.

Ligarski S., Wrocławscy twórcy wobec Marca ’68, [w:] Wokół Marca ’68 na Dolnym Śląsku, red. J. Hytrek-Hryciuk, W. Trębacz, Wrocław 2008, ss. 136–151.

Stola D., Kampania antysyjonistyczna w Polsce 1967–1968, Warszawa 2000.