Narracje antysemickie w utworach literackich powstałych na fali Marca ’68

Twórczość literacką powstałą na fali kampanii antyżydowskiej, której kulminacja przypadła na przełom kwietnia i maja 1968 r., można podzielić na dwie grupy. Pierwszą tworzą anonimowe utwory, rozpowszechniane przez „nieznanych sprawców” na Uniwersytecie Warszawskim. Ich autorstwo przypisywano pracownikom Ministerstwa Spraw Wewnętrznych lub Komitetu Warszawskiego PZPR. W tych wątpliwej jakości artystycznej tekstach chętnie wykorzystywano chwyty charakterystyczne dla reżimowej propagandy w 1968 r., m.in. odwoływano się do żydowskiego pochodzenia organizatorów studenckich protestów:

 

Robotnik z chłopem ciężko pracują

Te urwipołcie Polskę rujnują.

Polskę rujnują – blade ich lica,

Ich ideałem zbój – Jasienica.

 

Tych kilku Mońków z wyższych uczelni,

Co w naszym kraju są tak bezczelni.

Niechże Ben Gurion w kibuce wsadzi,

Pod sam Tel-Awiw. Będziemy radzi.

(Do niektórych studentów, „Krytyka Polityczna” 1989, nr 28-29, s. 48)

 

Część tekstów była stylizowana na język znany z dowcipów o antysemickim wydźwięku, w których bohaterowie żydłaczyli i kaleczyli język polski:

 

Kulturalne Apel!

Do te polskie szajgece studenty!

Uś! jak ja sze ide cieszyć, że ten student jest takie mundre. Idzie wiosna. Po co ten Kowalskie sze ma uczyć. Ja idę Was zapraszać do ten piękne Izrael. Co wam idzie szkodzić, że nie będziecie takie mundre jak chce ten wasz Gomulkie. Jak wi będziecie mocne w biceps to ja mam dla was dobre posade w Kibuces pod tytułem: „Grojse Kojdym” i „Żadne Mojre”.

Szalom! Mosze Dajan

(„Krytyka Polityczna” 1989, nr 28-29, s. 48)

 

Drugą grupę tekstów, o znacznie szerszym zasięgu, tworzą powieści, które powstały już po wydarzeniach marcowych. Emblematycznym przykładem tego typu literatury jest powieść Stanisława Ryszarda Dobrowolskiego Głupia sprawa (1969). Mimo miernych walorów literackich została ona wydawniczym bestsellerem. W utworze pojawiły się antyżydowskie slogany wykorzystywane przez propagandę PRL w trakcie kampanii antysyjonistycznej, wybrzmiewał również wątek podziału na dobrych (biedni proletariusze) i złych (zamożni dygnitarze, inteligencja) Żydów.

Jednym z pisarzy, poruszającym w swojej twórczości wątki antysemickie i antyizraelskie, był Roman Bratny. W 1969 r. ogłosił utwór Dawid, syn Henryka, w którym porównywał postawę armii izraelskiej wobec Palestyńczyków do działań SS w czasie Zagłady. W późniejszych latach Bratny również odwoływał się do wątków antysemickich. Między innymi w Trzech w linii prostej (1981) stworzył postać Żyda – stalinisty i ubeka, uosabiającego wszelkie zło. W utworach z tomu Twarde ojczyzny (1986) w dalszym ciągu wybrzmiewały echa marcowej propagandy i retoryka antyizraelska. W opowiadaniu Abu Null po raz kolejny powrócił do przedstawienia konfliktu izraelsko-arabskiego jako relacji katów (Żydzi) i ofiar (Palestyńczycy).

Maria Antosik-Piela

Bibliografia

1. Molisak, Kilka uwag o odmianach „marcowych” narracji, [w:] (Nie)ciekawa epoka? Literatura i PRL, red. H. Gosk, Warszawa 2008, ss. 275–288.
2. Stasiński , Estetyka „wydarzeń”, „Res Publica” 1988, nr 4.
3. Buryła, Literackie aberracje z Marca’68, [w:] Honor, Bóg, Ojczyzna, red. M. Janion, M. Rudaś-Grodzka, D. Krawczyńska, Warszawa 2009.
4. Grojse odezwe apele, „Krytyka. Kwartalnik Polityczny” 1989, wyjęte z nr 28–29.